بسم رب القلم

نقدی بر سرودهای مناسبتی و جریان سرودخوانی در ایران

یکی دیگر از اعیاد بزرگ شیعیان گذشت. نیمه شعبان ۱۴۰۳ را در حالی سپری کردیم که بیش از هزار سال است که برای حضرت ولی‌عصر (عج) جشن می‌گیریم، اما در عین حال شاهد تغییرات و انحرافاتی در سبک و شیوه ابراز ارادت به اهل‌بیت (ع) هستیم. این تغییرات، که در بسیاری از حوزه‌ها رخ داده، دامن تعظیم شعائر و آیین‌های مذهبی را نیز گرفته است.

ابراز محبت به اهل‌بیت (ع) همواره یکی از ارکان فرهنگ شیعی بوده است، اما آیا هر شیوه‌ای در این مسیر صحیح است؟ متأسفانه، در سال‌های اخیر شاهد شکل‌گیری روندی جدید در سرودخوانی‌های مذهبی هستیم که نه‌تنها از نظر محتوایی و ظاهری قابل‌بحث است، بلکه در برخی موارد، مرزهای شرعی و عرفی را نیز کمرنگ کرده است. منتقدان این جریان، که دغدغه حفظ چارچوب‌های اصیل دینی را دارند، گاهی با عناوینی چون "گروه‌های فشار" یا "منجمدان فکری" خطاب می‌شوند، در حالی که نقد این روند، نه از سر تقابل، بلکه از سر دغدغه نسبت به حفظ ارزش‌های دینی و فرهنگی است.

بررسی یک نمونه: سرودی برای حضرت عباس (ع) (جهت مشاهده سرود مذکور، کلیک نمایید)

به‌عنوان نمونه، می‌توان به یکی از تازه‌ترین آثار تولید شده در این جریان اشاره کرد؛ سرودی که به مناسبت ولادت حضرت عباس (ع) توسط گروه سرود (ر.ح) اجرا شده است. نقد این آثار در دو بُعد بصری و سمعی قابل بررسی است:

۱. بُعد بصری

استفاده از چادرهای رنگی
در این اجرا، دخترانی با چادرهایی با رنگ‌های تند و جلب‌توجه‌کننده در میان گروه‌های پسرانه هم‌سن خود مشغول اجرا هستند. در حالی که فلسفه چادر، پوششی است که از جلب توجه جلوگیری کند، استفاده از رنگ‌های جیغ این معنا را تغییر می‌دهد. اگر از دوران کودکی، نسلی به چادرهای رنگی عادت کند، آیا در آینده به‌راحتی به پوشش ساده‌تر و کم‌جلوه‌تری همچون چادر مشکی گرایش پیدا خواهد کرد؟ این نکته‌ای است که نیاز به تأمل دارد.

حضور دختران و پسران در یک گروه اجرایی
در این اجرا، شاهد حضور دختران در میان دو گروه پسرانه هستیم که در کنار یکدیگر سرود اجرا می‌کنند. این در حالی است که چنین ترکیبی، از منظر موازین مذهبی و فرهنگی، محل بحث است. فرایند تمرین‌های مکرر این گروه‌ها، مستلزم ارتباط مستمر میان اعضای گروه‌های دخترانه و پسرانه است که می‌تواند زمینه‌ساز چالش‌هایی در محیط‌های مذهبی شود.

حرکات و بازی‌های نمایشی کودکان در حین اجرا
یکی از نکات قابل‌تأمل در این اجرا، نوع حرکات و ژست‌های نمایشی کودکان به‌خصوص دختران است. این حرکات که با هدف افزایش جذابیت بصری اجرا می‌شوند، ممکن است از نظر برخی تنها "شیوه‌ای هنری" تلقی شوند، اما در واقع می‌توانند مصداق استفاده ابزاری از کودکان در تولیدات فرهنگی باشند. هدف از سرودخوانی مذهبی، ایجاد انس با مفاهیم دینی است، نه بازتولید سبک‌های نمایشی که در سایر حوزه‌های سرگرمی دیده می‌شود.

۲. بُعد سمعی

آیا این آثار مصداق غنا هستند؟
یکی از معیارهای فقهی برای حرمت موسیقی، غناست؛ یعنی صوتی که به گونه‌ای باشد که موجب تحریک، طرب‌انگیزی و حرکت بدن به‌سوی رفتارهای موزون شود. بررسی‌های میدانی نشان می‌دهد که برخی از این سرودها، چنان ریتمیک و ریتم‌محور هستند که حتی در میان نوجوانان و کودکان نیز به حرکات موزون منجر شده‌اند. دابسمش‌های متعدد و ویدئوهایی که در فضای مجازی منتشر شده، گواهی بر این مسئله است. آیا چنین واکنش‌هایی نشان نمی‌دهد که این سرودها از چارچوب‌های یک اثر مذهبی فاصله گرفته‌اند؟

تأثیرگذاری بر نسل آینده
بزرگ‌ترین نگرانی درباره این سبک از سرودها، تأثیر آنها بر نسل آینده است. محتوایی که برای کودکان و نوجوانان تولید می‌شود، در شکل‌دهی ذهنیت و هویت دینی آنها نقش مهمی دارد. اگر در ابتدای مسیر، این نسل به سبک‌هایی عادت کند که مرزهای میان موسیقی مذهبی و موسیقی صرفاً سرگرم‌کننده را کمرنگ می‌کند، در آینده چه انتظاری از آنان در قبال موسیقی، مناسک دینی و هویت مذهبی‌شان خواهیم داشت؟ این همان سؤالی است که باید تولیدکنندگان این آثار به آن پاسخ دهند.

چند پرسش از تولیدکنندگان این آثار:

هدف اصلی شما از تولید این سرودها چیست؟ آیا به‌دنبال جذب عموم مخاطبان هستید یا ارتقای سطح آگاهی دینی؟

آیا بررسی کرده‌اید که این آثار تا چه حد بر افرادی تأثیر گذاشته که پیش از این، ارتباطی با این فضا نداشته‌اند؟

آیا جذابیت‌های بصری و صوتی این سرودها، باعث شده که اصل پیام تحت‌الشعاع قرار بگیرد؟

"جذب به چه قیمت؟" آیا این روش‌ها باعث فاصله گرفتن از اصول بنیادین نشده است؟

نقد این روند، به‌معنای مخالفت با سرودخوانی مذهبی نیست. بلکه سخن بر سر این است که در تولید آثار دینی، باید دقت و حساسیت لازم را داشت. قرآن کریم در موارد متعدد، از جمله در آیه "لا تَقْرَبُوا الفَواحِش" (به زشتی‌ها نزدیک نشوید)، بر اهمیت پیشگیری از انحراف تأکید دارد.
اگرچه ممکن است برخی این انتقادات را اغراق‌آمیز بدانند، اما در حوزه فرهنگ دینی، حتی انحرافات کوچک نیز می‌توانند در بلندمدت نتایج نامطلوبی داشته باشند.

مسیر اصلاح همیشه باز است، و امید است که فعالان این حوزه، با در نظر گرفتن این ملاحظات، در مسیر تولید محتوای مذهبی، دقت بیشتری به خرج دهند.

والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته

والعاقبة للمتقین